‘De grootste Vlaamse milieuramp ooit'

Na haar televisieoptreden in De Afspraak en de beruchte PANO-reportage ‘Omgeving Verwaarloosd’ wilde ook Onze Streek het oor te luisteren leggen bij de befaamde omgevingsadvocate Isabelle Larmuseau. Ze stond Milieufront Omer Wattez (MOW) graag te woord en gaf meteen het fijne compliment dat onze milieuvereniging op milieu-juridisch vlak ‘al heel wat stenen in de rivier heeft verlegd’.

Tekst: Joost Elet  Foto’s: Claude Descamps

De loopbaan van Isabelle Larmuseau ging van start op 1 september 1991, toevallig ook de datum van de inwerkingtreding van de Vlaamse regelgeving voor milieuvergunningen. Ze leek dus voorbestemd om één van de eerste milieuadvocaten in Vlaanderen te worden. In 2006 richtte deze pionier de Vlaamse Vereniging voor Omgevingsrecht (VVOR) op en introduceerde zo de Nederlandse term omgevingsrecht in Vlaanderen. Vandaag geeft zij van aan de zijlijn commentaar op het Vlaamse PFAS-schandaal.

De M van massale milieuramp

‘Toen multinational 3M in 2002 zogenaamd stopte met de productie van PFOS, was het kwaad al geschied’, steekt ze van wal. ‘De forever chemical was massaal aanwezig in de (water)bodem en het grond- en oppervlaktewater. Zo wordt vandaag in de onmiddellijke omgeving van 3M, ter hoogte van de Palingbeek, 1,6 miljoen nanogram PFOS per liter aangetroffen in het grondwater, ver boven de toegelaten 100 nanogram PFOS per liter. Daarnaast is het Amerikaanse bedrijf voor en na 2002 ook andere PFAS-verbindingen blijven uitstoten in de lucht, de bodem en het water.’ 

‘Binnen een contour van enkele kilometers rondom 3M zijn PFAS door emissies in de lucht terechtgekomen in de toplaag van de bodem. Uitgerekend omwille van dat soort emissies bakende men in Nederland rondom de fabriek van Chemours in Dordrecht een verontreinigingscontour van vijftig kilometer af. Vlaanderen zal voor de afbakening van de PFAS-verontreiniging dus verder moeten kijken dan vijf kilometer rondom 3M. Het vreselijke nieuws daarbij is dat binnen zo’n ruime contour de verontreinigde toplaag onmogelijk kan worden afgegraven, weggeborgen of verbrand. Bij verbranding is het bovendien onzeker of dit geen bijkomende PFAS-emissies in de lucht doet ontstaan,’ zucht Larmuseau. ‘In afwachting van innovatieve reinigingstechnieken dreigt er rond het bedrijf dus een soort ‘niemandsland’ te ontstaan, waar niet langer activiteiten kunnen plaatsvinden zonder effecten op de menselijke gezondheid.’

‘Als het regent, loogt de PFAS-verontreiniging in de toplaag van de bodem verder uit naar het grondwater, dat zo niet kan voldoen aan de opgelegde drinkwaterkwaliteit’, betoogt de advocate. ‘Zo wist de overheid sinds 2008 dat het grondwater in een woonwijk in Zwijndrecht, de Neerstraat, niet langer mocht worden gebruikt. Toch liet zij na om dit aan de inwoners mee te delen. Het allerergste is natuurlijk dat de overheid toestond om voor het Oosterweelproject de zwaar verontreinigde grond vol PFAS uit te graven. Hierdoor kan deze verder verwaaien in de ruimere omgeving.’

Juridische gevolgen

Sinds juni loopt er een gerechtelijk onderzoek onder leiding van een onderzoeksrechter lastens 3M en de bedrijfsleiders. ‘Het onderzoek wordt gevoerd door het Openbaar Ministerie en de federale gerechtelijke politie, gespecialiseerd in milieurecht. Daarbij komen onder meer de inbreuken op de milieuzorgplicht en de afvalverwijderingsplicht in beeld. Het is nu al duidelijk dat het bedrijf zich illegaal van afvalstoffen heeft ontdaan. Dit gebeurde door de illegale emissies van PFAS in de lucht, in de bodem en in het grondwater, door de overschrijdingen van lozingsnormen voor PFAS in het oppervlaktewater en door het laten uitrijden van met PFAS verontreinigd waterzuiveringsslib als bodemverbeterend middel in de landbouw. De PANO-reportage ‘Omgeving verwaarloosd’ bracht al aan het licht hoe dat gebruik in de landbouw leidde tot de zwaarste grondwaterverontreiniging ooit in Duitsland.’ 

‘De verantwoordelijkheid hiervoor is niet beperkt tot 3M en de bedrijfsleiders. Met medeweten van de overheid zijn jarenlang zwaar verontreinigde afvalhopen illegaal blijven liggen op het bedrijfsterrein van 3M. Hoewel ze het voorwerp waren van een dading (n.v.d.r.: schriftelijke overeenkomst tussen twee partijen over een conflict) met LANTIS, heeft de afdeling handhaving hiervoor onlangs dan toch een proces-verbaal opgesteld. 3M krijgt tot februari 2022 om die afvalhopen te verwijderen. Tot dan kunnen ze dus verder blijven verwaaien. Dat geldt ook voor de zwaar verontreinigde bodem die is uitgegraven binnen de kadastrale werkzone van het Oosterweelproject. Naast de recente stopzetting van alle PFAS-emissies in de lucht door 3M, moet de overheid ook dringend haar zelf veroorzaakte PFAS-emissies in de lucht stoppen’, stelt de geëngageerde advocate met overtuiging.

De overheid als crimineel

Voor Larmuseau is het beleid zwaar tekortgeschoten. ‘Ze wisten heel goed dat het tracé voor Oosterweel in een zwaar verontreinigde zone lag. Bij een milieueffectrapportage had een correct uitgevoerd alternatievenonderzoek de overheid moeten doen besluiten om de weg en de tunnel elders aan te leggen. Door de PFAS-verontreiniging te negeren en voor de omwonenden nog veel erger te maken, is het Oosterweelproject een eeuwige blaam geworden voor de vergunningverlening in Vlaanderen. Hoe zal de Vlaamse overheid ooit nog geloofwaardig een infrastructuurproject kunnen vergunnen? Waarom zou de burger ooit nog vertrouwen hebben in omgevingsmanagement van de overheid?’

‘Wanneer men mij vraagt of het PFAS-schandaal erger is dan de dioxinecrisis, antwoord ik steevast dat het PFAS-drama zonder vergelijk is’, verduidelijkt ze. ‘Het treft de hele wereld, maar Vlaanderen spant om diverse redenen de kroon.’ 

De advocate hamert erop dat we nog maar aan het begin staan van de afwikkeling van deze milieuramp. ‘We kijken aan tegen een decennialange miljardensanering, die nog steeds aan de gang zal zijn wanneer we allemaal dood en begraven zijn. Het is vandaag ook nog onderbelicht dat de achtergrondwaarden voor PFAS slecht zijn in geheel Vlaanderen. Zo slecht zelfs dat de huidig genoemde toetsingswaarden voor PFAS onhaalbaar zijn. Als ze ooit verplicht worden, kan er niets meer in Vlaanderen.’

Ronse en PFAS

Ook Ronse kwam negatief in beeld in de PANO-reportage ‘Omgeving verwaarloosd’. Op de website van de stad Ronse valt te lezen dat de PFAS-concentraties op de oevers van de Molenbeek hoger zijn dan de PFAS-concentraties in Zwijndrecht. Op de vraag of het nuttig is om ook in Ronse bloedstalen af te nemen, antwoordden de OVAM en de stad Ronse dat het momenteel niet mogelijk is om per individu vast te stellen hoeveel PFAS in het bloed leidt tot gezondheidseffecten.

‘Deze houding van de overheid valt niet te begrijpen. Overal waar een zware PFAS-verontreiniging wordt vastgesteld, moeten burgers de mogelijkheid krijgen hun bloed te laten onderzoeken. Daarbij kan perfect gebruik worden gemaakt van het toetsingskader dat werd ontwikkeld voor het bloedonderzoek in Zwijndrecht,’ vindt Larmuseau.  

Net nu haalde het Ronsische textielbedrijf Utexbel een nieuw contract binnen voor de productie van camouflagekledij voor het Zwitserse leger. ‘Nochtans heeft het departement Omgeving eind oktober, na meer dan drieënhalf jaar, een bestuurlijke maatregel aan Utexbel opgelegd om tegen 15 december te stoppen met de onvergunde lozing in de Molenbeek. Ook tegen deze maatregel gaat het bedrijf in beroep, zonder dat dit iets  verandert aan het onvergund karakter van de huidige lozing. AQUAFIN zou een extra capaciteit voor de zuivering van rioolwater moeten voorzien voor  het afvalwater van het textielbedrijf. In strijd met het beginsel dat de vervuiler moet betalen, weigert Utexbel de kosten op zich te nemen. Of er bij die lozing al dan niet PFAS-verbindingen vrijkomen, is vandaag nog steeds niet geweten.’

Mens en milieu

Bij dossiers rond bedrijven als 3M en Utexbel rijst de vraag hoe lang economie en werkgelegenheid in Vlaanderen nog voorrang zullen krijgen boven de bescherming van mens en milieu. Het beleid van de afgelopen jaren gaf daarvan al te vaak blijk. Valt dit nog langer te verantwoorden?

‘Bij vergunningverlening wordt er al te gemakkelijk van uitgegaan dat milieuproblemen kunnen worden opgelost door het opleggen van de nodige vergunningsvoorwaarden. Men baseert zich daarvoor op de inzet van de zogenaamde Best Beschikbare Technieken (BBT). Daarbij kijkt men niet na of dit volstaat voor de naleving van de milieukwaliteitsnormen die gelden voor lucht, bodem en water. Door de slechte kwaliteit van het milieu in Vlaanderen is de milieugebruiksruimte voor een groot aantal verontreinigende stoffen opgebruikt. Bedrijven moeten in zo’n geval worden verplicht om méér te doen dan alleen maar de BBT toe te passen. Het probleem is dat onze overheid niet zo bedrijfsonvriendelijk durft te zijn.’

‘Zo heeft de overheid bij de verlening van de eeuwigdurende omgevingsvergunning aan 3M niet eens een milieueffectenrapport geëist. Evenmin heeft het Agentschap Zorg en Gezondheid advies uitgebracht, terwijl er een woonwijk ligt op anderhalve kilometer. De Nederlandse provincies Zeeland en Noord-Brabant werden ook al op geen enkele manier bij de vergunningverlening betrokken. De dramatische resultaten van het bloedonderzoek van de inwoners van Zwijndrecht tonen aan dat de ‘bedrijfsvriendelijke’ houding van de overheid niet enkel leidde tot onomkeerbare milieuverontreiniging. Ook de gezondheid van de omwonenden werd onaanvaardbaar aangetast. De grenzen van dit type overheidsbeleid lijken definitief bereikt.’ 

‘Nederland ontwikkelde voor diverse verontreinigende stoffen al zogenaamde ‘gezondheidskundige advieswaarden’, waarmee stipt rekening wordt gehouden bij vergunningverlening. Vlaanderen heeft op dat vlak nog een hele weg te gaan. Ik ben er vrij zeker van dat in de vele gerechtelijke procedures van MOW tegen Utexbel nooit de nadruk is gelegd op de menselijke gezondheid. Wat met de kinderen die op de zwaar met PFAS verontreinigde oevers van de Molenbeek spelen? Wie neemt daarvoor de verantwoordelijkheid?’

‘Milieuverenigingen worden soms weggezet als eenzijdig bekommerd om slechts één belang zonder rekening te houden met het ‘ruimere plaatje’. Mensen moeten dringend beseffen dat milieuverenigingen in de allereerste plaats strijden voor de mens en zijn gezondheid,’ besluit de omgevingsexperte ons gesprek. ‘Alleen al om die reden zou iederéén zich lid moeten maken van een milieuvereniging,’ voegt ze er lachend aan toe. 

Daar kunnen we het enkel mee eens zijn. Hartelijk bedankt voor het interview!

DIT ARTIKEL VERSCHEEN IN DE WINTEREDITIE VAN ONS LEDENMAGAZINE ONZE STREEK 2020. WIL JE ONS NATUUR- EN MILIEUMAGAZINE OOK GRAAG ONTVANGEN? WORD DAN NU LID VAN MILIEUFRONT OMER WATTEZ EN KLIK HIER.