Nergens vind je meer parochiekerken per inwoner dan in Zwalm. Als gevolg van de gemeentefusie in de jaren ’70 telt de gemeente vandaag maar liefst 13 kerken voor een schamele 8000 inwoners. Het kerkenbeleidsplan uit 2016 bepaalt dat slechts twee kerken behouden blijven voor de eredienst. Wat er met de resterende kerken moet gebeuren, is onduidelijk.

Tekst: Sven Sterken, Karen Kesteloot

Geprikkeld door deze uitdaging voerden studenten aan de Faculteit Architectuur van de KU Leuven, onder leiding van David Claus, Karen Kesteloot en Sven Sterken, ontwerpend onderzoek naar toekomstscenario’s voor de kerken in Zwalm. Het betrof denkoefeningen die de kwaliteiten van de gebouwen tastbaar maken en de verbeelding uitdagen. We laten de creatieve studenten zelf aan het woord. Hoe zien zij de toekomst van de Zwalmse kerken?

Sint-Gangulfuskerk, Paulatem (afb. 1, 2)

Cédéric Houdart, Margaux Verbeke

“We focussen op de kerk en de aangrenzende vierkantshoeve. Hoe kunnen deze gebouwen samenwerken en welke functies passen erbij? Dit concept leent zich tot een alternatieve, collectieve manier van wonen: cohousing. Daartoe voorzien we een eenvoudige keuken en toilet in het nieuwe volume dat de gebouwen met elkaar verbindt. Het koor wordt een eetruimte voor de bewoners, maar kan ook voor andere activiteiten worden gebruikt; een nieuwe toegang via de sacristie en een grote deur tussen schip en koor maken het mogelijk de kerk eenvoudig te compartimenteren. Zo blijft het schip publiek toegankelijk. We voorzien ook een dorpstuin, terwijl het kerkhof aan de straatkant een groene ontspanningsplek wordt. Zo ontstaat een geheel aan ruimtes, elk met een eigen karakter, die een duidelijke plek markeren en het centrum van Paulatem kunnen doen heropleven.”

Onze-Lieve-Vrouw-van-Zeven-Weeënkerk, Sint-Maria-Latem (afb. 3, 4)

Gabrio Rogiers, Lien VLerick

“De aangekondigde stopzetting van de schildersvereniging van Sint-Maria-Latem - omdat ze niet naar Munkzwalm wil verhuizen - deed ons beseffen dat de herbestemming van de kerken rekening moet houden met twee parameters. Enerzijds kunnen de toekomstige bestemmingen elkaar versterken, anderzijds moeten ze inspelen op de lokale specificiteit. Door de omvang van de kerk en de zichtbaarheid langs de drukke Latemdreef is ze de ideale locatie voor een theaterzaal. De tribune in de middenbeuk telt 150 plaatsen, toegankelijk via passages op verschillende niveaus. Dat levert een bijzondere beleving van de kerkruimte op. De foyer in het oudste gedeelte van de kerk vormt de schakel met de buitenruimte: een toegankelijke, ommuurde tuin op maat van de buurt. De ‘kast’ in de plint onder de kerk bevat opbergruimte voor tafels en stoelen, een bar, sanitair en een doorsteek naar de kleedruimtes in de kerk. Aan de andere kant voorzien we een platform dat dienst doet als podium of evenementenpleintje. Door te spelen met de topografie creëren we een multifunctioneel, cultureel hart voor heel Zwalm.”

Onze-Lieve-Vrouw-van-Zeven-Weeënkerk, Sint-Maria-Latem (afb. 5, 6)

Victor De Smet, Liedewij De Pestel

“Sint-Maria-Latem ligt tussen twee valleien die een prachtig natuurgebied omsluiten dat erg populair is bij wandelaars en fietsers. Eén ervan doorkruist het dorpscentrum maar daar is, afgezien van een café en een basisschooltje, weinig over van het dorpsleven. Ons ontwerp bestaat uit een nieuwe wandelroute die het dorp omarmt en de kerk in dit nieuwe verhaal betrekt; door haar hoge positie vormt ze een baken. De toren van deze kerk krijgt bovenaan een nieuwe functie als thuis voor vogels, terwijl beneden educatieve kinderlabo’s worden ingericht. De wandelroute wordt in het landschap gemarkeerd door ‘wissels’: punctuele, architecturale ingrepen die nu eens enkel de route aangeven, dan weer dienen als mini-labo of als schuilplaats voor de rijke fauna. Onze ingreep creëert een landschappelijk kader waarin natuur, educatie en recreatie een vanzelfsprekende plaats vinden.”

Sint-Pietersbanden, Dikkele (afb. 7, 8)

Florian Du Ville, Lonne Deliens

“De Sint-Pietersbandenkerk van Dikkele maakt deel uit van een beschermd dorpszicht, wat de opgave nog uitdagender maakt: hoe geef je de kerk een functie zonder het idyllische kader te hypothekeren? Maar is dat eigenlijk wel nodig? De kerk van Dikkele staat al open voor dorpsactiviteiten. Wij blijven er daarom af en voorzien een nieuwbouw die refereert naar de bestaande kerk en naar de lokale traditie van het bierbrouwen. In de nieuwe structuur komt een belevenisparcours rond de brouwinstallatie, die ook aan de buitenkant getoond wordt. De oude Sint-Pietersbandenkerk blijft een gemeenschapsplek, aangevuld met degustaties van het lokale bier. Ons voorstel verbindt zo de lokale geschiedenis, het pittoreske dorpsgezicht, het toeristische karakter van de streek en het engagement van de bewoners.”

Of deze studentenprojecten haalbaar of realiseerbaar zijn, is koffiedik kijken. Ze maken wel duidelijk dat zelfs in tijden van dalende geloofspraktijk, de parochiekerk een actueel thema blijft – als we tenminste bereid zijn om er met een frisse blik naar te kijken.

De auteurs zijn beiden dr. ingenieur-architect en verbonden aan de Faculteit Architectuur van de KU Leuven.

VAN GOD LOS De vraag naar het toekomstig gebruik van parochiekerken klinkt meestal in economische of functionele termen: kunnen we de kerk ombouwen tot een bibliotheek, crèche of theaterzaal? De ontwerpstudio ‘Van God Los’, aan de Faculteit Architectuur van de KU Leuven, keert de vraag om. Het uitgangspunt is niet wat we met een gebouw kunnen doen, maar wel wat het gebouw kan worden. Achter deze retorische omkering schuilt een geloof in de kracht van architectuur om grenzen af te tasten en de intrinsieke kwaliteiten van een gebouw te ontdekken. Dat is ook de basispremisse van RE[]CHURCH, het onderzoeksproject rond de herbestemming van kerkgebouwen waarin de ontwerpstudio is ingebed.

Dit artikel verscheen in de recentste uitave van milieumagazine Onze Streek. Wil je graag meer lezen? Word lid van Milieufront Omer Wattez voor slechts 12 of 15 euro per jaar. Dan ontvang je Onze Streek vier keer per jaar bij je thuis of digitaal. Bovendien steun je ons op die manier om de natuur, het milieu en het erfgoed te beschermen in de Vlaamse Ardennen en omstreken in de Dender- en Leievallei.